Υπουργείο Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης

Μια πρόταση σύγχρονης διακυβέρνησης με αφορμή την παγκόσμια μέρα περιβάλλοντος

Σκίτσο: Νίκος Κούνδουρος, π. Πράσινη Πόλη τ. 4-5, Μάρτιος 2007.

Κάποτε το περιβάλλον φάνταζε ως ένα ζήτημα που ενδιέφερε μόνο ορισμένους καλοπροαίρετους φυσιολάτρες, καθώς και οργανώσεις που προσπαθούσαν να ευαισθητοποιήσουν την κοινή γνώμη και την πολιτική εξουσία για την ανάγκη προστασίας και βελτίωσης του φυσικού και ζωικού πλούτου που μας περιβάλλει. Σήμερα, αυτή η αντίληψη ανήκει οριστικά στο παρελθόν, και στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα τα τελευταία 20 χρόνια έγινε πλέον προφανές ότι ορισμένες δραστηριότητες του ανθρώπου αποτελούν σοβαρότατη απειλή για το πλανητικό περιβάλλον και συντελούν σε μια σειρά ανησυχητικών φαινομένων με άμεσο αντίκτυπο στην ίδια τη ζωή.

Η οικολογική ισορροπία ολόκληρου του πλανήτη έχει διαταραχθεί. Η ενεργειακή κρίση, η ανάδειξη του οικονομικού ανταγωνισμού ως κυρίαρχης πολιτικής προτεραιότητας και η κακώς εννοούμενη ανάπτυξη ασκούν μεγάλες πιέσεις στους φυσικούς πόρους, στο περιβάλλον εν γένει και σε τελική ανάλυση στην ποιότητα της ζωής μας. Οι κλιματικές αλλαγές, η μείωση της βιοποικιλότητας αλλά και άλλα συμπτώματα που είναι το αποτέλεσμα των παραπάνω πιέσεων και διαταραχών προειδοποιούν συνεχώς εντονότερα ότι το περιβάλλον αφορά όλους μας και συνδέεται με όλες τις πτυχές του κόσμου που μοιραζόμαστε.

Απαιτείται λοιπόν συντονισμένη δράση για να αναστραφεί η αλόγιστη επιβάρυνση της φύσης και να εξασφαλιστεί η ομαλή πορεία και εξέλιξη της ανθρωπότητας στον πλανήτη γη. Οι κατάλληλες γνώσεις και οι τεχνολογικές δυνατότητες ώστε να αντιστραφούν αυτές οι αρνητικές τάσεις, υπάρχουν, απαιτείται όμως η ενεργοποίησή τους από δυο κρίσιμα στοιχεία, την πολιτική βούληση και το όραμα. Αυτά τα στοιχεία είναι που θα ανατρέψουν και τον συσχετισμό πολιτικού κόστους-οφέλους και την πεποίθηση για το ποια στάση προκαλεί ποιο αποτέλεσμα σε ζητήματα περιβάλλοντος.

Ο στόχος της Βιώσιμης Ανάπτυξης (Β.Α.) έχει κατοχυρωθεί ως μια ευρωπαϊκή αλλά και παγκόσμια στρατηγική για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που περιγράφηκαν ανωτέρω. Η Β.Α. θα επιτευχθεί με την ενσωμάτωση των αρχών της στη χάραξη όλων των τομεακών πολιτικών, από τη γεωργία και τις μεταφορές έως τον τουρισμό και τη βιομηχανία.

Το βάρος της προώθησης του στόχου της Β.Α. στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν αναλάβει κυρίως τα εκάστοτε Υπουργεία περιβάλλοντος. Στην Ε.Ε. των 27, οι 16 χώρες έχουν αυτόνομο Υπουργείο περιβάλλοντος όπου περιλαμβάνεται και η χωροταξία (π.χ. Φινλανδία, Τσεχία, Σουηδία κ.α.) ενώ οι 10 έχουν συνδυάσει τον τομέα του περιβάλλοντος σε κοινό Υπουργείο με άλλους συναφείς τομείς όπως τον αγροτικό τομέα (π.χ. Ουγγαρία, Κύπρος κ.α.), τον τομέα της υπαίθρου και των τροφίμων (π.χ. Ην.Βασίλειο, Ισπανία κ.α. ) ή της ενέργειας (π.χ. Γαλλία, Βέλγιο). Παρατηρείται λοιπόν το φαινόμενο η κάθε χώρα να εντάσσει το περιβάλλον ανάλογα με τις ιδιαιτερότητές της (μεγάλος γεωργικός τομέας, θaλάσσιο κράτος κοκ.) στην άσκηση δημόσιας πολιτικής, αλλά και το γεγονός ότι η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί μείζονα και οριζόντια κυβερνητική αρμοδιότητα.

Μοναδική εξαίρεση η Ελλάδα, που συστεγάζει δημόσια έργα, περιβάλλον και χωροταξία σε ένα Υπουργείο με έναν τουλάχιστον αμφιλεγόμενο διοικητικό μηχανισμό ως προς την αποτελεσματικότητά του στο πεδίο της προστασίας του περιβάλλοντος. Άλλωστε η βαρύτητα των χαρτοφυλακίων που έχει υπό τη σκέπη του το Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. είναι πλέον αντιστρόφως ανάλογη από την σειρά που αναφέρονται στον τίτλο του καθώς είναι Υπουργείο πρώτα και κύρια Δημόσιων Έργων, λιγότερο Χωροταξίας και πολύ λιγότερο έως ελάχιστα Περιβάλλοντος.

Κι όμως. Η κατάσταση αυτή θα μπορούσε να ανατραπεί αν εισακούγονταν προτάσεις που ζητούν την δημιουργία ξεχωριστού Υπουργείου Περιβάλλοντος με ουσιαστικές αρμοδιότητες, με νέους θεσμοθετημένους πόρους, με οριζόντια δράση, με εξειδικευμένο στελεχιακό δυναμικό, με ισχυρούς μηχανισμούς σχεδιασμού πολιτικών και εφαρμογής αυτών, αλλά και προσαρμοσμένο κατάλληλα στα ελληνικά δεδομένα.

Είναι σαφές, ότι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας μας είναι συγκεκριμένα: περιβάλλον, πολιτισμός, τουρισμός, υπηρεσίες. Αυτά οφείλουμε και να αναπτύξουμε σωστά και αειφορικά. Από το 1974, το αρ.24 του ελληνικού Συντάγματος προβλέπει ότι «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός». Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας σε πρόσφατες δηλώσεις του διαπιστώνει ότι «επείγει η εξασφάλιση θεσμικού πλαισίου που θα εγγυάται τον σεβασμό στη φύση» και ότι «χωρίς θεσμική αυτονομία στην περιβαλλοντική πολιτική είναι δύσκολο να αναπτυχθεί σε ενδοκυβερνητικό επίπεδο ουσιαστική δράση».

Μια σειρά από φορείς και οργανώσεις (Δικηγορικοί Σύλλογοι, WWF κ.α.) αλλά και το σύνολο της αντιπολίτευσης ζητούν εδώ και χρόνια την ύπαρξη ενός ξεχωριστού Υπουργείου, ενώ μόλις το 2005 σχηματίστηκε στο ελληνικό κοινοβούλιο μια ειδική επιτροπή περιβάλλοντος χωρίς όμως λόγο στα Νομοσχέδια και χωρίς κομβικό ρόλο σε θέματα περιβάλλοντος. Μέσα όμως από τις συζητήσεις που διεξήχθησαν στις συνεδριάσεις αυτής της επιτροπής, τα 3 χρόνια λειτουργίας της, προκύπτει το συμπέρασμα, ότι είχε ωριμάσει προ πολλού, μεταξύ των βουλευτών όλων των κομμάτων, η ιδέα του διαχωρισμού του ΥΠ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. και της αυτονόμησης του περιβάλλοντος, αν και μόνο 40 από τους 300 είχαν δείξει περιβαλλοντικό ενδιαφέρον καταθέτοντας σχετικές ερωτήσεις στην προηγούμενη κοινοβουλευτική περίοδο 2004-2007 (πριν τις καταστροφικές πυρκαγιές του Αυγούστου). Την προοπτική όμως αυτονόμησης του περιβάλλοντος απέκλειε εμφατικά ο Υπουργός ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. μέχρι και πρότινος, όπου και αναγκάστηκε να ασπαστεί την αναγκαιότητα ξεχωριστού Υπουργείου τοποθετώντας την υλοποίησή του μετά από 2 χρόνια περίπου. Αντιθέτως, ο Έλληνας Επίτροπος Περιβάλλοντος στην Ε.Ε. προτείνει διαρκώς και με κάθε ευκαιρία, τη σύσταση ενός ισχυρού Υπουργείου Αειφόρου Ανάπτυξης. Σημειολογικά και μόνο αξίζει να αναφερθεί πως οι δυο αντίθετες απόψεις διατυπώθηκαν στον ίδιο χώρο - σε διαφορετική όμως αίθουσα - την ίδια μέρα εδώ και ενάμισι χρόνο από το συγκρουσιακό δίδυμο Σουφλιά – Δήμα (Βουλή των Ελλήνων, Παρασκευή 23.02.2007).

Φαίνεται λοιπόν ότι έχουν υπέρ-ωριμάσει πια οι συνθήκες για την δημιουργία του νέου Υπουργείου. Πώς όμως θα πρέπει να είναι αυτό το νέο Υπουργείο ώστε να μην καταλήξει ένα ακόμα γραφειοκρατικό, υδροκέφαλο και άρα αναποτελεσματικό δημιούργημα; Πώς θα αποτελέσει όχι απλά ένα ακόμα Υπουργείο (από τα πολλά που έχουμε), αλλά θα συντονίσει και θα συγκεράσει πολιτικές για την επίτευξη της Βιώσιμης Ανάπτυξης σε μια μικρή επιτελικού χαρακτήρα κυβέρνηση;

• Αρμοδιότητα σε θέματα περιβάλλοντος αυτή τη στιγμή έχουν αρκετά Υπουργεία εκτός του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., όπως το Υπουργείο Ανάπτυξης (π.χ. ανανεώσιμες πηγές ενέργειας), Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (π.χ. δάση), Οικονομικών (π.χ. αιγιαλός) κ.α., ενώ άμεση ή έμμεση είναι και η εμπλοκή όλων των βαθμών της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η βάση του νέου εγχειρήματος θα πρέπει να είναι λοιπόν η ενσωμάτωση όλων των υπηρεσιών και αρμοδιοτήτων που σήμερα βρίσκονται διάσπαρτες εδώ και εκεί.

• Στην παραπάνω βάση θα πρέπει να αναπτυχθεί η οριζόντια λειτουργία του νέου Υπουργείου που θα αναλάβει την ενσωμάτωση των περιβαλλοντικής διάστασης σε όλες τις δημόσιες πολιτικές (π.χ. Παιδεία-περιβαλλοντική εκπαίδευση, Γεωργία-μείωση νιτρορύπανσης εδαφών κ.ο.κ.). Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει επίσης να δοθεί προτεραιότητα στις «πράσινες προμήθειες» για το Δημόσιο που σημαίνει προτίμηση φιλικών προς το περιβάλλον προϊόντων και υπηρεσιών.

• Ως συνέχεια της παραπάνω φιλοσοφίας θα πρέπει να θεσμοθετηθεί ως υποχρεωτική η «πράσινη» εισηγητική έκθεση κάθε Νομοσχεδίου που θα αποτιμά το περιβαλλοντικό κόστος-όφελος από την ανάληψη της συγκεκριμένης νομοθετικής πρωτοβουλίας, ανάλογη με αυτή του λογιστηρίου του κράτους που αποτιμά το οικονομικό κόστος. Η έκθεση αυτή θα καταρτίζεται από το νέο Υπουργείο.

• Η σύσταση Εθνικού Συμβουλίου Περιβάλλοντος και Τοπικών Συμβουλίων Περιβάλλοντος ως γνωμοδοτικών οργάνων με την ευρύτερη δυνατή συμμετοχή της πανεπιστημιακής κοινότητας, των Μ.Κ.Ο., των κομμάτων και της τοπικής αυτοδιοίκησης θα συνεπικουρεί το έργο του Υπουργείου με τη χάραξη εθνικού σχεδίου και τοπικών σχεδίων Β.Α.

• Η καθιέρωση δεικτών για το περιβάλλον και η παρακολούθηση της εξελικτικής τους πορείας για την ποιότητα του περιβάλλοντος και την αποτελεσματικότητα των πολιτικών του νέου Υπουργείου θα πρέπει να είναι ένα ακόμα μέλημα.

• Τέλος, η συγκέντρωση σε ένα «πράσινο ταμείο» πόρων από πρόστιμα περιβαλλοντικών παραβάσεων, πράσινης φορολογίας κλπ, θα αποτελεί το μέσο για την αναβάθμιση του περιβάλλοντος και θα υπάρχει τόσο σε εθνικό επίπεδο όσο και σε τοπικό («πράσινο ταμείο» Δήμων).

Οι έξι παραπάνω άξονες μπορούν και πρέπει να αποτελέσουν τα θεμέλεια του νέου Υπουργείου, ώστε ο νέος σχηματισμός να καταστεί ισχυρό Υπουργείο Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης (Υ.Π.Β.Α.). Το βήμα αυτής της δημιουργίας θα πρέπει λοιπόν να είναι τολμηρό και ουσιαστικό. Θα είναι κρίμα να γίνει μόνο για επικοινωνιακούς ή συγκυριακά ψηφοθυρικούς λόγους.

Οι θέσεις που αναπτύχθηκαν εδώ δεν είναι δονκιχοτισμοί, αλλά νεορεαλιστικοί στόχοι για μια βιώσιμη κοινωνία του 21^ου αιώνα. Και είναι ευχερέστερα εφικτοί αν η πίεση της κοινωνίας στους πολιτικούς που ορίζουν την πολιτική ως τη τέχνη του εφικτού, τους οδηγήσει στην διεύρινση των ορίων του πολιτικά εφικτού ώστε να περιλαμβάνει μεγαλύτερη - ή την κατάλληλη - δόση περιβαλλοντικής διάστασης.

Βασίλης Π. Μπόκος

Δικηγόρος,

Μ.Α. Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών

Υπ. Διδάκτορας Πολ. Επιστ. & Δημ. Διοίκησης Πανεπιστημίου Αθηνών

http://bokosvas.blogspot.com/